Berkelland De Berkel

De Berkel

De Berkel is een parel in de natuur van de gemeente Berkelland. Hij ontspringt bij Billerbeck,  in Noordrijn-Westfalen, stroomt door de Achterhoek en mondt uit bij de IJssel in Zutphen. De totale lengte is 110 kilometer.

De loop

De Berkel ontspringt uit een bron op 125 meter hoogte bij Billerbeck in Duitsland. De eerste tientallen kilometers meandert de Berkel sterk en oogt ze niet veel meer dan een klein idyllisch beekje. Vanaf Stadtlohn verandert de stroom in een kleine rivier. In de gemeente Berkelland stroomt hij door de dorpen Rekken en Eibergen en langs Haarlo en Borculo. Tussen Eibergen en Mallem doorsnijdt de Berkel het Oost-Nederlands plateau. Daar ligt een breed beekdal met terrasresten. In Rekken, enkele honderden meters op Nederlands grondgebied, is een zandvang gerealiseerd. Dat is een verbreding, waar het door het snelstromende riviertje meegevoerde sediment kan bezinken. Vanaf daar is de Berkel gekanaliseerd.

Kanalisatie

Midden jaren 70 van de vorige eeuw werd de grootschalige kanalisatie van het Nederlandse deel van de Berkel, die was ingezet in de jaren 50, voltooid. Deze kanalisatie had tot doel overstromingen te voorkomen door het regelen van de waterstand. Dit leverde ook agrarische voordelen op. Met name Eibergen had regelmatig te maken met wateroverlast. De Berkel werd over vele kilometers rechtgetrokken, vóór Eibergen werd een groot inundatiegebied ingericht (gebied dat mag overstromen) en er werd een aantal stuwen geplaatst. Het doel is gehaald: overstromingen zijn verleden tijd. De werkzaamheden hebben echter een duidelijk effect gehad op het gebied van natuur en cultuur.

Natuur

De kanalisatie van de Berkel heeft de natuur beïnvloed. Door het plaatsen van de stuwen zijn diverse vissoorten verdwenen, zoals de kwabaal. Ook het maaien van de oevers heeft een duidelijk effect gehad op de biodiversiteit. Door gewijzigde inzichten op het gebied van watermanagement en natuurontwikkeling (sinds eind 20ste eeuw) probeert men de laatste jaren de natuur en de rivier weer de ruimte te geven. Zo is men gestopt met het maaien van de oevers, op enkele plaatsen is de oever gedeeltelijk weggegraven om de rivier weer enigszins te laten meanderen en men probeert waar mogelijk de oude riviertakken weer bij de stroom te betrekken.

Om vis weer de gelegenheid te geven de Berkel op te zwemmen is het de bedoeling dat alle stuwen zijn voorzien van een vistrap of bypass. Vanaf Rekken is een bypass gerealiseerd door een oude tak van de Berkel te verbinden met de Ramsbeek. De Ramsbeek is voorzien van vistrappen en extra meanders en sluit ter hoogte van de Mallemse molen weer aan op de Berkel. Daarmee kan vis drie stuwen passeren.

Vanaf 2014 is het waterschap Rijn en IJssel in 2014 bezig om de rivier vanaf Almen naar Zutphen opnieuw te laten meanderen. Hierdoor wordt de Berkel weer een dynamische rivier die, zoals vroeger, door het landschap slingert. Het water wordt schoner, het Berkeldal krijgt een natuurlijker aanzien en er is meer ruimte voor de rivier bij hoog water. Ook verwacht men meer gelegenheid voor recreatie.

Historie van de Berkel

Eeuwen geleden was de Berkel belangrijk voor de landbouw, het aandrijven van watermolens, de afwatering en de scheepvaart. Dit laatste was niet in alle perioden van toepassing. Op een aantal delen was de Berkel te ondiep. Toen in de volle en late Middeleeuwen de handel steeds belangrijker werd, leek het rendabel om de bevaarbaarheid te verbeteren. Het stroomgebied vormde een belangrijke schakel in het handelsverkeer tussen het Duitse Vreden en Zutphen. Stroomopwaarts, richting Duitsland, werden er vooral steen, turf, dakpannen, jenever en koloniale waren over de rivier vervoerd; stroomafwaarts ging het vooral om kalk, zilverzand, hout, aardewerk en Berkelstreek-producten als graan en linnen. Deze producten werden verhandeld op de Zutphense markt.

De transporten vonden plaats met een zogenaamde Berkelzomp; dit schip was speciaal gebouwd voor de vaart op de Berkel. Er bestonden twee modellen: de tweemanszomp van 12,5 meter lang met een laadvermogen van 8 ton, en de eenmanszomp van 8,5 meter die zo’n 2 ton aan lading kon vervoeren. Het waren oersterke schepen met weinig diepgang. De mast kon losgehaald worden en gebruikt als boom (ter voorstuwing) of ter bevestiging van het trektouw; zelden als zeiltuigage.

In 1643 is de Eerste Berkelcompagnie opgericht om de bevaarbaarheid van de Berkel te verbeteren. Een van de taken was de aanleg van sluizen. Dit was nodig om schepen de watermolens te laten passeren. De compagnie liet ook bochten afsnijden, bruggen verhogen en ondiepten verwijderen. Schepen konden sindsdien van Zutphen naar Vreden varen. De scheepvaart kwam desondanks niet voldoende op gang en de compagnie moest vanwege geldgebrek opgeheven worden.

In de 18e eeuw bloeide de textielindustrie zo op, dat een tweede poging werd gedaan om de bevaarbaarheid te verbeteren. De Tweede Berkelcompagnie was werkzaam tussen 1766 en 1788. Ook deze keer wilde het niet lukken met de aangebrachte verbeteringen om winst te behalen.

In de 19e eeuw komt de Berkelvaart pas echt tot bloei. Het hoogtepunt was rond 1850, toen zo’n 200 Berkelzompen de rivier bevoeren. Maar na 1866 werd het steeds stiller op het water. Door de aanleg van de straat- en grindwegen ging het met het vervoer per zomp bergafwaarts. De doodsteek voor het waterverkeer was de aanleg van de spoorwegen.

De Berkel kreeg vanaf toen een grote rol in de afwatering. Dit had te maken met de verdeling van de marken en het graven van sloten die op de Berkel afwaterden. Vanaf de oprichting van het Waterschap van de Berkel in 1881, was sprake van systematisch waterbeheer. Tussen 1893 en 1899 werd de Berkel met circa 14 kilometer ingekort door een aantal bochten af te snijden. Bij de tweede Berkelverbetering, tussen 1920 en 1936, is de rivier verbreed en verlegd. Bij de derde verbeteringsronde, in de jaren 70, werd een geheel nieuwe bedding gegraven en kreeg de Berkel op sommige plaatsen meer het aanzien van een kanaal.

In 1998 is de Derde Berkelcompagnie opgericht. Het streven is de Berkelvaart uit toeristisch en cultuurhistorisch oogpunt in stand te houden en daarnaast de rivier en haar omgeving als natuurgebied te ontwikkelen. Dat proces is nog altijd gaande.

De watermolens

In Berkelland zijn er nog twee watermolens over: die van Borculo en de Mallumse watermolen bij Eibergen. Ze worden ook nu nog aangedreven door het water van de Berkel. Bij beide molens is een sluisje gespaard gebleven. Het zijn prachtige plekken om te bezoeken.

De Mallumse watermolen

De Mallumse korenmolen, ten noord-oosten van Eibergen, zou gebouwd zijn in 1188. Uit oude geschriften blijkt dat in 1382 de Heer van Borculo eigenaar was van de Mallumse molen. De inwoners van Eibergen waren verplicht om hier hun koren te laten malen, een zogenaamde dwangmolen. Bij de korenmolen hoorde ook een oliemolen, voor het persen van olie uit lijnzaad. Halverwege de 18e eeuw brandden de molens af. In 1748 is de korenmolen herbouwd. Aan de zijde van de Berkel is het bakstenen gebouw bekleed met Bentheimer zandsteen. Het ensemble is cultuurhistorisch waardevol vanwege de zeldzaamheid, gaafheid, ouderdom en de rol in de lokale geschiedenis en is om die reden officieel een Beschermd Dorpsgezicht.

De schutsluis, een omleiding in de Berkel om de schepen te laten passeren, was in vroeger tijden een welkom oponthoud voor de Berkelschippers. Terwijl hun zompen werden geschut namen zij een neutje in het Muldershuis. Bij deze Saksische boerderij uit 1753 staat nog de originele bakoven. Zo’n zelfde oven stond vroeger bij vrijwel elke boerderij.

Op zaterdagen zetten vrijwillige molenaars de Mallumse molen in werking; ook is de watermolen te bezichtigen. Het authentieke Muldershuis is in gebruik als uitspanning met schipperscafé en terras. Recreanten kunnen op de Berkel een tochtje met de Berkelzomp maken en zich laten ‘schutten’ in de sluis. Achter de sluis bevindt zich de Kruidenhof te Mallum. Een tuin van maar liefst 7.500 m², met tal van kruidenplanten, rotstuinen, een vlinderheuvel, een bomenrand met bospad en fruitbomen. Meer weten over de geschiedenis van de Mallumse watermolen en het monumentale Muldershuis? Kijk dan op de website Eibergse Molens.

De watermolen in Borculo

De watermolen en omgeving is het mooiste plekje van Borculo. De beide gebouwen vind je op Het Eiland, aan een zijtak van de Berkel. De molens met de scheepvaartsluis en de oude stuw vormen het historisch hart van het stadje. Als rijksmonument heeft het een hoge cultuurhistorische waarde. De geschiedenis van deze molen, voor zover bekend, begint in 1552. In de loop der tijd waren er meerdere eigenaren. Van oorsprong behoorde hij tot de Heerlijkheid Borculo. De Borculose domeingoederen werden in 1812 verkocht en daarbij ook de molens.

De molen is van het type dubbele onderslag watermolen. Dit betekent dat het watermolencomplex twee waterraderen heeft, waarbij het water onder beide schoepenwielen doorloopt. Het ene wiel dreef vroeger een koren- en pelmolen aan, het andere een oliemolen, die later omgebouwd werd tot korenmolen. In 1812 wordt het watermolencomplex geveild en in 1875 wordt in de molens een cichorei-fabriek gevestigd, maar deze brandt in 1880 af. De molens en de cichorei-fabriek van de familie Schaars worden echter weer opgebouwd. De fabriek wordt later verplaatst. Hoewel de bedrijfsactiviteiten van de Mallumse molen in 1943 eindigen, wordt er tegenwoordig weer wekelijks koren gemalen en gerst gepeld.

De molen is nu eigendom van de gemeente Berkelland. Restaurant De Olliemölle is erin gevestigd. Het etablissement heeft een sfeervol terras aan het water, en er is ook gelegenheid tot overnachten. Op de site van het horecabedrijf staan sfeervolle foto’s van de historische entourage en van het culinaire aanbod: een impressie ‘omdat beelden meer zeggen dan woorden’. Bij de schutsluis vind je een standbeeld van de laatste Berkelschipper uit Borculo. Een beeld van wassende vrouwen staat aan de Lange Wal.

Beleef de Berkel

Om de rivier onder de aandacht van het grote publiek te brengen, is er van alles te doen op en rond de Berkel. Varen met de Berkelzomp, wandelroutes, trekbootjes en allerlei activiteiten rond de waterloop, soms in samenwerking met Duitsland, want de Berkel is een Duitse én een Achterhoekse rivier. En er is een boek en een film!

Berkelzomp

Eeuwenlang voeren schippers met zompen vol handelswaar over de Berkel tussen Zutphen en het Duitse Vreden. De handelsvaart is verdwenen. Tegenwoordig worden er mooie toeristische vaartochten georganiseerd door de Stichting Berkelzomp. Er wordt gevaren met een replica van vroegere Berkelzompen; dit zijn kleine platbodems. De schippers vertellen onderweg graag over de Berkel en de historie van de scheepvaart op deze rivier. Het vaarseizoen is van begin april tot eind oktober, als de natuur rondom het water op zijn mooist is. Met de fluisterstille zomp beleef je de Berkel en kom je vanzelf tot rust.
In Berkelland vaar je met de Snippe of de Jappe. De Jappe is de  bijnaam van de laatste Berkelschipper uit Eibergen, Gerrard Wolfs. In 1895 stopte hij met varen; zijn laatste vracht was een partij dakpannen. Een vaartocht is te combineren met een natuurwandeling of een bezoek aan informatiecentrum ’t Vonder in Eibergen. Een tentoonstelling geeft een overzicht van de natuur-historische ontwikkeling van de vroegere en de huidige Berkelscheepvaart. Geschikt voor jong en oud. Bij ’t Vonder is een aanleghaventje en een zompenloods. In Borculo is de Oude Berkel beter bevaarbaar voor de Berkelzomp, doordat bruggen ophaalbaar zijn gemaakt. Of ze hebben een hoogte zodat je er onderdoor kunt varen. Er is een haventje tegenover het gemeentehuis en een aanlegsteiger bij de watermolen.

Activiteiten

Ook kanovaarders maken in de zomermaanden veel gebruik van de rivier. Meerdere kanostoepen zijn er gerealiseerd. De Berkel is eveneens een geliefde plek voor vissers. Er is een samenwerking met alle gemeenten langs de Berkel om de dorpen toeristisch aantrekkelijker te maken en toeristische activiteiten te stimuleren. Zo is er een fietsroute van Billerbeck naar Zutphen en direct langs de Berkel bij de zandvang in Rekken is anderhalve kilometer fietspad aangelegd. Ook vind je bij Rekken wandelroutes en een trekveer over het water. Op meerdere plaatsen zijn fraaie waterraderen geplaatst, die voorzien zijn van informatie over natuur, cultuurhistorie, water en recreatie. Dit initiatief is een samenwerking tussen Achterhoek Toerisme en het Waterschap Rijn en IJssel.
De activiteiten op en rond de Berkel variëren verder van een internationale Berkel-kanorally, het Berkelfestival tot de Zompenrace in Borculo of de internationale Berkelconferentie. Alles is er op gericht om van de Berkel een nog grotere belevenis te maken. Je leest erover op de site van de Berkelcompagnie.

Internationaal

In Eibergen en Borculo staan meerdere standbeelden als een ode aan de Achterhoekse waterloop. Markant is ook het standbeeld De Badende. Langs de hele rivier staan dikke dames in een rood badpak klaar om in de Berkel te duiken. Je vindt ze vanaf de bron in Billerbeck tot de monding in de IJssel bij Zutphen. Klik hier voor de kaart met alle plekken van De Badende.
De Berkel is een Duits-Nederlandse rivier. Er bestaan goede contacten met de oosterburen over het exploiteren van de rivier. Beide landen streven naar een grensoverschrijdende samenwerking. Enerzijds om een gezamenlijk netwerk langs de Berkel op te bouwen. Anderzijds om projecten te bevorderen op gebieden als: werkgelegenheid, educatie en cultuur;  natuur, landschap en milieu; structuur en demografie. Berkeln 2018-2020, dat is de titel van het project. Dit wordt gerealiseerd met de Europese subsidie Interreg.

Natuurlijk Achterhoek

De Badende.

Mijn leven als rivier

Berkel – Mijn leven als rivier, Mein Leben als Fluss. Dat is de titel van een tweetalig boek van Doris Röckinghausen. De Duitse auteur raakte gefascineerd door de rivier die door haar woonplaats Coesfeld stroomt. Ook was ze nieuwsgierig naar de verhalen aan de andere kant van de landsgrens. Haar boek staat vol fascinerende liefdesverklaringen, schilderkunst en poëzie, inclusief het verhaal van een stuk drijfhout. Zij schetst een portret van de Berkel, met de diverse recreatieve mogelijkheden. De beschreven bezienswaardigheden langs de oevers, van de Baumbergen aan de bovenloop tot de vestingsteden aan de benedenloop, zijn per fiets of te voet, uitstekend bereikbaar. Het boek met harde kaft is in 2016 uitgegeven. De officiële presentatie was bij het Muldershuis, naast de Mallemse watermolen. Een kunstzinnig boek voor liefhebbers van de Berkel.

Film Die Berkel

Na een boek over de rivier volgde in 2017 de film ‘Die Berkel’. De Duits-Nederlandse documentaire is een sereen eerbetoon aan de rivier. Rode draad van de film: idyllische beelden van de rivier en gesprekken met bijzondere mensen die aan of dichtbij de Berkel wonen. Je hoort de mooiste verhalen en ontdekt wat de rivier en de streek zo bijzonder maakt én dat deze grensoverschrijdend verbindt. De makers Willem Kootstra uit Neede en Anna Schlottbohm uit Münster reisden langs de rivier, van de bron – de Berkelquelle in Billerbeck – tot de monding in de IJssel bij Zutphen. Ze doorkruisten het grensgebied Münsterland-Achterhoek en spraken ook met natuurdeskundigen. De première was bij café-restaurant Rotering aan de grens bij Oldenkott-Rekken.