Montferland Algemeen

Over de gemeente

Montferland ligt in een overgangsgebied tussen de regio’s Achterhoek en Liemers, en beslaat een oppervlakte van bijna 11.000 hectare. Aan de zuidzijde grenst de gemeente aan Duitsland. De circa 36.000 inwoners wonen in de twaalf kernen, waarvan ’s-Heerenberg als enige stadsrechten heeft. De gemeente is genoemd naar de uitgestrekte bossen van het Montferland, hoog gelegen op een stuwwal die in de voorlaatste ijstijd is ontstaan. Het gemeentehuis staat in Didam en Peter de Baat zetelt daar als eerste burger. Momenteel wordt hij door ziekte tijdelijk vervangen.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

De gemeente Montferland is in 2005 ontstaan uit een fusie tussen Didam en Bergh, gemeenten met een totaal verschillend karakter. Het historische ’s-Heerenberg met het imposante kasteel Huis Bergh en sinds 1379 in het bezit van stadsrechten, en daar tegenover het dorpse Didam, die typisch Liemerse gemeente met haar vele schutterijen. Uiteindelijk kwam in Didam het gemeentehuis, de raadzaal bleef in ‘s-Heerenberg, in Gouden Handen. Het eeuwenoude raadhuis kwam leeg te staan; sinds 2019 heeft de Heemkundekring Bergh er onderdak gevonden.

Didam ligt dus duidelijk in de Liemers. Maar hoe zit het met ’s-Heerenberg en de andere dorpen uit de voormaige gemeente Bergh? Liggen ze nu in de Achterhoek of in de Liemers? Of in allebei? De meningen zijn erover verdeeld, en er valt heel wat over te zeggen. Lees meer over deze discussie en de grenzen op de pagina Achterhoek. Feit is dat bij meerdere woonhuizen in ’s-Heerenberg de Achterhoekse vlag wappert, soms tot groot verdriet van de voorstanders van de Liemers. Maar grenzen zijn niet zo zwart-wit. En dat is maar goed ook. Natuurlijk Achterhoek trekt de gemeente Montferland erbij, alleen al vanwege de mooie natuur en de vele historische gebouwen. Ook de Stichting Achterhoek Toerisme doet dat, en dat legt de gemeente geen windeieren.

De bosrijke heuvels, omringd door de historische dorpskernen, maken de gemeente Montferland tot een prachtig decor voor wandelaars en fietsers. Recreanten en toeristen weten Montferland al sinds het begin van de vorige eeuw te vinden. De streek stond in 1932 al uitgebreid in de landelijke toonaangevende krant Het Vaderland beschreven. De titel: ‘Montferland, een eigenlandsch Vacantieparadijs’.

Een grote trekpleister is Huis Bergh, het majestueuze middeleeuwse kasteel in ’s-Heerenberg. Ooit het domein van de graven van Bergh. Rondom het kasteel liggen meerdere historische gebouwen; het Raethuys, de Munt, de Boetselaersborg. Lees meer daarover op de pagina Huis Bergh.

Bepalend is de ligging tegen de Duitse grens. Er zijn over en weer goede contacten met de gemeente Emmerik en de plaats Elten. DocksNLD is het 34 hectare grote bedrijventerrein bij ’s-Heerenberg; een knooppunt voor internationaal georiënteerde bedrijven tussen Randstad en Ruhrgebied. DocksNLD geeft een enorme boost aan de werkgelegenheid in de regio. De grensligging – en met name de combinatie weg, water en spoor – maakt het gebied interessant voor extra grote bedrijven. Een kwart van de containers die in de Emmerikse haven worden verwerkt, komt via de logistieke bedrijven in ’s-Heerenberg.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

De inwoners

Hieronder volgt een korte beschrijving van de twaalf kernen, in alfabetische volgorde. De inwoners zijn gemoedelijk en staan gauw voor elkaar klaar. Voor alle plaatsen – hoe klein ze ook zijn – geldt dat ze een rijk verenigingsleven hebben. Van voetbalclub tot toneelvereniging. De kermis, de gildes en schutterijen, het vogelschieten, de carnaval, tal van evenementen: de inwoners van de gemeente Montferland hechten aan hun cultuurhistorie én houden van feestvieren. Deze tradities zijn sterk verankerd in de samenleving en dragen bij aan de leefbaarheid.

Carnaval leeft enorm onder de inwoners van Montferland, van jong tot oud. Met pronkzittingen, de wagenbouw van verenigingen en vriendengroepen en de optochten in bijna elke plaats. Kinderen krijgen het carnavalsvirus al jong van hun ouders mee. Braamt heeft altijd de primeur twee weken vóór de officiële carnaval. Een week later volgen de bonte stoeten in Zeddam en Kilder. Zo kunnen de buurdorpen in elkaars optocht meedoen, en de liefhebbers kunnen zo alle groepen en wagens bekijken en alvast in de stemming komen. ’s-Heerenberg ofwel Waskupenstad heeft de grootste optocht met ruim 1.100 deelnemers en circa 15.0000 bezoekers. Sinds 2016 is er een halfvastenoptocht in Netterden. Carnavalisten uit de dorpen maken nog één keer lol tijdens de verlichte optocht in de avond.

De kernen

Azewijn

Azewijn is een rustig dorpje met een kerk en het dorpshuis, ‘t Aschwinhuus. Aan de rand ligt de waterplas De Laak. Een plas met een geschiedenis. In 1605 werd de vermeende heks Mechteld ten Ham erin gegooid, die nadat zij bleef drijven, de laatste heks in Nederland is geweest die haar dood op de brandstapel vond. In het dialect heet het dorp Azum. Jaarlijkse evenementen zijn o.a. de carnaval, het paasvuur, het Mai-jfeest Azum en de sacramentsprocessie eind september. Na de mis in de Matthëuskerk volgt de tocht door het dorp. De schutterij, het kerkkoor, de fanfare, verenigingen en uiteraard de inwoners lopen mee. De processie wordt al sinds 1820 gehouden en is traditioneel het startsein voor de kermis. In het Azewijnse Broek – deels gelegen in de gemeente Oude IJsselstreek – wordt klei, zand en grind gewonnen. Ook ontwikkelt zich hier een aantrekkelijk natuurgebied.

Beek

Het dorpje Beek ligt aan de voet van de Peeskesbult in het Bergherbos. Het kent een klein, maar gezellig centrum en is voor veel wandelaars, hardlopers en fietsers de uitvalsbasis voor sportieve activiteiten. De naam Beek is ontstaan doordat het beekje ’t Peeske vroeger door dit dorp liep. Verschillende primitieve ijzersmelterijen waren aan het beekje gelegen. Vlakbij Beek (aan de westzijde) vind je de Bijvanck, een landgoed daterend uit de 14e eeuw met karakteristieke lanen en bomen. Het landhuis staat vooral bekend om de oude verhalen, sagen en geheimzinnigheden. Vele archeologische vondsten zijn er gedaan, zoals een aantal munten uit de 14e eeuw. De geschiedenis van het dorp is uitvoerig beschreven in het lijvige boek ‘Het kerspel Beek in de Liemers’ van streekhistoricus John Thoben (1922-2016). Van een geheel andere orde is een vrolijk en ludiek evenement: het waterspektakel Geglij in de Wei. De ‘inglijparty’ in de feesttent aan de St. Jansgildestraat gaat er aan vooraf.

Braamt

Braamt is een kerkdorp dat oorspronkelijk als buurtschap bij de parochie Zeddam hoorde. In 1245 wordt ‘Brameth’ voor het eerst beschreven. Braamt is in de regio vooral bekend om de recreatie bij Stroombroek. De recreatieplas, ontstaan door zandwinning, wordt in omgeving ook wel het Braamtse Gat genoemd. De kabelwaterskibaan is met 1.005 meter de langste van Nederland. Bij de plas ligt bungalowpark Landal Stroombroek en ook het kinderpretpark Land van Jan Klaassen, met het grootste poppentheater van Nederland en een enorme speeltuin. In de nabijheid ligt een visvijver, met aan de rand Markant Outdoorcentrum voor spannende activiteiten in de buitenlucht. Home of Football, het Voetbalmuseum van inwoner Fred Baars, opende in 2017. De giften voor dit sympathieke museum gaan naar een goed doel. Lees meer over de geschiedenis van ‘Braomp‘ op de eigen site Braomps Eigen.

Didam

Didam is het grootste dorp binnen de gemeente Montferland. Didam kent een levendig centrum met veel winkels en terrassen. Ondanks dat Didam de laatste decennia een enorme groei heeft gekend is de mentaliteit gebleven zoals wij deze van de traditionele Didammer kennen; vriendelijk, uitnodigend en ‘doe maar zo gewoon mogelijk’. Het dorp is vooral bekend als schuttersplaats, want het kent maar liefst zeven schutterijen met een totaal ledenaantal van rond de 2.000. Ze vieren hun schuttersfeest gelijktijdig in juli. Dan is ook de schuttersbogenroute te fietsen. De erebogen zijn geplaatst ter ere van de koningen en schutterijen; ze worden gebouwd door buurtschappen, vriendengroepen en straatverenigingen. De route van circa 32 km leidt niet alleen onder deze kleurrijke bogen door, maar ook door een mooi landschappelijk buitengebied. De route is opgenomen in de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland. Daarnaast heeft Didam bekendheid door het evenement ‘Didam op stelten’. Met allerlei festiviteiten rond steltloopwedstrijden, een echte traditie.

‘s-Heerenberg

’s-Heerenberg ligt tegen de Duitse grens; de grens wordt gevormd door het riviertje De Wetering. In het levendige centrum vind je een flink horeca- en winkelaanbod. ’s-Heerenberg geniet landelijk bekendheid vanwege Huis Bergh, het imposante kasteel waar de heren Van den Bergh zetelden. De bouw- en de bewonersgeschiedenis gaan terug tot de Middeleeuwen. Lees meer hierover op de pagina Huis Bergh. Op 8 september 1379 kreeg ’s-Heerenberg stadsrechten, en in 1346 al het muntrecht. Aan de Muntwal staat nog steeds het muntgebouw dat dateert uit de 15e eeuw en fraai is gerestaureerd. Het beeld van Mechteld ten Ham bij de Munt verwijst naar een ’s-Heerenbergse vrouw die in de 17e eeuw leefde en werd verdacht van hekserij. In de openbare rechtszaak werd ze veroordeeld tot de waterproef op de Laak in Azewijn. Mechteld bleef drijven en de dood op de brandstapel werd haar lot. Door deze geschiedenis kent ’s-Heerenberg het jaarlijkse evenement van het Mechteld ten Ham Weekend.

Bij villa Vogelweide, aan de rand van de stad, net op de grens met Stokkum, begon rond 1913 Burgers Dierenpark. De dierentuin van Johan Burgers verhuisde in 1913 echter naar Arnhem en groeide daar uit tot het bekende Burgers’ Zoo. Het kunstwerk Bergha, een leeuwtje op het Stadsplein, herinnert nog daaraan. Het beeld is gemaakt door de ’s-Heerenbergse kunstenaar Patrick Beverloo en is een geschenk van Burgers’ Zoo.
Een beeldbepalend gebouw in het grensstadje is het voormalige patersklooster uit 1909, gesticht door Duitse Jezuiëten en later bekend als Don Rua. Na 1971 verloor het gebouw zijn functie als klooster en werd het tot 1999 gebruikt als creativiteitscentrum Gouden Handen. In 2012 is het klooster verbouwd. Het pand is nu eigendom van Woonzorg die er appartementen voor senioren heeft gerealiseerd. Daarnaast zijn er publieke voorzieningen, zoals een balie van de gemeente en de VVV Montferland. Het gebouw en de aangrenzende tuin, het Stadspark, staan op de rijksmonumentenlijst. In het park staan de oorspronkelijke kruiswegstaties uit de tijd van de Jezuiëten.
’s-Heerenberg staat bekend als dé carnavalsstad in de regio. Montferland profileert zich ook graag als fietsgemeente. Veel wielerevenementen en wedstrijden starten en finishen in ’s-Heerenberg. Bergh in het Zadel is bekend van het doel: fietsen met als doel geld inzamelen voor de kankerbestrijding. Ook de opbrengst van de altijd uitverkochte concerten van de Barghse Jonges gaat naar een project van KWF Kankerbestrijding. De Montferland Run met start en finish in ’s-Heerenberg spant qua bezoekersaantallen de kroon (circa 10.000). De deelnemers aan het hardloopevenement lopen door het heuvelachtige en bosrijke landschap van Montferland en doen onderweg de dorpen Stokkum, Beek en Zeddam aan. Het parcours heeft uitdagende klimmetjes én wordt beschouwd als één van de mooiste wedstrijden van Nederland.

Kilder

Kilder werd in 1340 voor het eerst in officiële stukken vermeld als Killer in het ‘register op de leenen van het huis Bergh’. In 1453 komt het in de leenakten voor als Kylre. Tot eind 19e eeuw was het een buurtschap, bestaande uit heide, bos en verspreid liggende boerderijen. Pas na de bouw van de St. Janskerk in 1886 ontstond de tegenwoordige kern van het dorp. Aan de rand kijk je mooi uit op de Hettenheuvel. Kilder telt twee rijksmonumenten: molen De Rembrandt uit 1854, die in 2016 werd beloond met de Monumentenprijs van de gemeente Montferland. En het ijzeren hagelkruis op de splitsing van de Rozenpas en de Doetinchemseweg. Dit is een metershoge houten staak met een ijzeren kruis en daarboven op een haan. Het hagelkruis wordt al in 1369 in de archieven van het Stift Elten genoemd. De voetbalclub S.V. Kilder heeft een flinke impuls gekregen met de komst van maar liefst achttien Poolse voetballers. Het zijn arbeidsmigranten die hun land hebben verlaten voor werk. In de gemeente Montferland wonen in totaal circa 2.500 Poolse arbeiders.

Lengel

Lengel. De geschiedschrijving spreekt van een bewoonde nederzetting ergens eind 14e eeuw, maar door opgravingen is gebleken dat hier al veel eerder sprake was van bewoning. In de Romeinse tijd leefden hier onder andere de Chamaven. Er is geen kerk in Lengel, dat vrijwel is vastgegroeid aan ’s-Heerenberg. Behalve het centraal gelegen restaurant en het dorpshuis zijn er geen faciliteiten en zijn de inwoners aangewezen op  ’s-Heerenberg. Het dorpje ligt mooi tegen de Montferlandse bossen aan, met aan de rand de Mengelenberg. De kermis van Lengel (de vliegenkermis) is altijd in het derde weekend van oktober, en traditoneel de laatste kermis in de wijde omgeving. Het multifunctionele dorpshuis heet het Bosman Huus, genoemd naar en gesponsord door o.a. het transportbedrijf van Wim Bosman, nu Mainfreight geheten. De Korenhorst is een sfeervol gelegen bed & breakfast cq paardenhotel bij de gelijknamige boerderij aan de Korenhorsterweg. De naam van de hoeve komt van de familie Van der Cornhorst die er al vóór 1400 woonde.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Loerbeek

Loerbeek stamt van de oeroude naam van dit buurtschap, Lobrick. Het woord Lobrick bestaat uit twee delen: loo = met gras begroeide open plek in het bos, en rick = rijk. Dus: ‘rijk aan open weideplekken in het bos’. Hier verwijst de Groot Loberrikweg nog naar. Gekscherend wordt wel eens gezegd dat de mensen in het vlakke land tussen Kilder en Beek er altijd op hebben ‘geloerd’ om bij Beek te mogen horen. Loerbeek vormt dan ook het tweelingdorp met Beek. De buurdorpen werken op veel gebieden samen en delen voorzieningen.

Loil

Loil ligt ten noordoosten van Didam. De naam dient te worden uitgesproken als Lool. Loil werd voor het eerst vermeld in 1178, al was de naam toen nog Loel. Loil heeft een windmolen, een katholieke kerk en een basisschool. Molen de Korenbloem uit 1855 is een rijksmonument. De schutterij, het toneel, maar met name het carnavalsfeest zijn van grote betekenis in het dorp. Het plaatsje heeft twee grote evenementen. De Survivalrun Loil in juni; de maximaal 900 kaarten die beschikbaar zijn, zijn al binnen enkele dagen uitverkocht. Loilands at the Park is een tweejaarlijks evenement in festivalsfeer. De uitspraak is hetzelfde als het grote en bekende festival Lowlands. Iets waar ze in Loil vast veel lol om hebben. Het dorp heeft een eigen site.

Nieuw-Dijk

Nieuw-Dijk is een kleine, maar hechte gemeenschap die erg actief is. Jaarlijks vindt hier de Elfstratentocht op skeelers plaats. Het dorp is vooral bekend om het wereldrecord vendelzwaaien, dat in 2011 werd behaald door 1.017 vendeliers uit alle landen van Europa. Het territorium van het huidige Nieuw-Dijk bestond tot 1720 bijna geheel uit eiken- en beukenbossen. Toen de bevolking toenam, verdween er steeds meer bos doordat de mensen eenvoudig de bomen gingen kappen en een stukje grond in eigen bezit namen waarop ze hun hutten bouwden. Middenin de kern staat de Antonius van Paduakerk. Ook heeft het dorp een eigen schutterij, zoals elke kern uit de oude gemeente Didam; deze is ook vernoemd naar Sint Antonius. Lees hier meer over de geschiedenis en het ontstaan van Nieuw-Dijk.

Stokkum

In het jaar 1240 wordt Stokkum in geschriften voor het eerst genoemd als Stokhem. De naam komt van ‘stok’, verbonden met het rooien van bomen, terwijl ‘heim’ de betekenis van huis of dorp kan hebben. Stokkum telt twee groene grensovergangen, een naar Elten (viaduct Eltenseweg) en een naar Borghees-Emmerich (Linthorst). Fraaie wandelgebieden liggen bij Stokkum in de bosrijke omgeving, namelijk de Hulzenberg met de hoge houten uitkijktoren, en de Keulse Slagen. Aan de Eltenseweg liggen de zandverstuivingen van de Hollandse Heide en de Sprung, een idyllisch waterbronnetje. De Zandhaas. het favoriete nieuwsblad van Stokkum, bestaat al sinds 1968. In het centrum staat de St. Suitbertuskerk, een Oostenrijks aandoend kerkje uit 1915. Op de Molenberg ofwel de Möllebult, even buiten het dorp, staat de windkorenmolen Düffels Moll. Deze dateert uit 1861 en is in 2018 mooi gerestaureerd. Vanaf de Molenberg heb je een schitterend uitzicht over Stokkum en de groene omgeving.

Zeddam

Al sinds begin vorige eeuw komen uit alle windstreken de toeristen naar Zeddam, gelegen aan de voet van het Montferland en het Bergherbos. Ze komen voor de bosrijke en heuvelachtige  omgeving, de gemoedelijkheid en voor de rust. Het dorp is ontstaan rondom de kerk, in het Bovendorp, dat hoger ligt dan het later bebouwde Benedendorp. Bezienswaardigheden zijn o.a. de Grafelijke Korenmolen, de Rosmolen en de Oswalduskerk met kostbaar altaarretabel. Achter de eeuwenoude molen vind je museumboerderij De Gildekaot van het St. Oswaldusgilde. Daarachter ligt het Zandgat, ontstaan door zandafgraving in de vorige eeuw. Als je de smalle weg naar beneden volgt of de lange trap afdaalt, vind je onderin een natuurtheater, een jeu de boulesbaan en een tennisbaan. De naam Zeddam is in het Nederfrankisch Seydehem; dat betekent zoveel als: woonplaats aan de heuvel. Een verwijzing naar het Montferland en het Bergherbos.

Buurtschappen

Tussen de dorpen liggen ook nog buurtschappen. In alfabetische volgorde zijn dat: Friesland (bij Nieuw-Dijk), Greffelkamp (bij Didam), Heide (bij Nieuw-Dijk), Holthuizen (bij Didam en Loil), Klein Azewijn (bij Azewijn), Oud-Dijk (bij Didam, maar valt ook deels onder de gemeente Zevenaar), Vethuizen en Vinkwijk (bij Zeddam) en Wijnbergen (een klein deel valt onder Montferland, het overige hoort bij Doetinchem). Over grenzen gesproken….

Buurtschap Vethuizen.

Musea

De gemeente Montferland telt drie kleine musea: het Stadsmuseum Bergh in ’s-Heerenberg, museumboerderij De Gildekaot in Zeddam en het Voetbalmuseum in Braamt. Huis Bergh is natuurlijk één groot museum. Het middeleeuwse kasteel staat beschreven op de pagina Huis Bergh.

De Gildekaot

De Gildekaot staat vlak achter de Grafelijke Korenmolen in Zeddam. De museumboerderij is in 1991 gebouwd op initiatief van het St. Oswaldusgilde. De bouw werd uitgevoerd naar voorbeeld van tal van oude huisjes die vroeger in deze omgeving stonden, maar intussen bijna allemaal afgebroken, verbouwd of vervallen zijn. In de Gildekaot is te zien hoe een eenvoudig arbeidersgezin rond 1875-1900 woonde en leefde aan de Berghse bosrand. De boerderij is geheel authentiek ingericht en bevat een woonkeuken, bijkeuken, bedsteden, opkamer, ouderwets closet. Op de deel zitten twee ouderwetse varkenshokken en op de zolder een hok voor de kippen (een hilde). De weckflessen met ingemaakte groenten staan in de kelder. Op het erf vind je een boerenhofje, schuur (schop), mestvaalt en een imkerij. Rondom het huisje lopen een geit, kippen, eenden, ganzen, pauwen en konijnen rond. Een idyllische omgeving. Elke zondagmiddag van half april t/m begin oktober is de Gildekaot open van 13.00 tot 17.00 uur en op afspraak.

Stadsmuseum Bergh

Een historisch museum over de rijke geschiedenis van de stad ‘s-Heerenberg en het oude graafschap Bergh. Dat is het Stadsmuseum Bergh, sinds juli 2017 in het monumentale Joannes van Esserenhuis aan de Marktstraat 3 in ’s-Heerenberg  gevestigd. Het museumbezoek begint met een introductiefilm die beknopt de geschiedenis van streek en stad laat zien. Daarna begint de rondgang in de tentoonstellingsruimte, waar verscheidene thema’s zijn uitgewerkt met behulp van audio- en videotechniek. Een vijftal vrouwen heeft Berghse geschiedenis geschreven in tijden dat vrouwen over het algemeen een ondergeschikte positie bekleedden. Zij belichten enkele gedenkwaardige momenten uit de Berghse geschiedenis: de ijzerwinning in het Bergherbos in de vroege Middeleeuwen; het graafschap Hamaland, dat in de 10e eeuw het machtigste graafschap van de Lage Landen was; de adellijke heren en graven Van den Bergh; het ontstaan van de stad ‘s-Heerenberg en wat ervan is teruggevonden. De vijfde vrouw is Mechteld ten Ham. Zij vertelt over haar strijd om haar naam te zuiveren, omdat ze voor heks werd aangezien.

Een maquette van de vesting ’s-Heerenberg beeldt de stad uit tussen 1550 en 1600. Deze is gebouwd door Constant Willems, een van de bekendste maquettebouwers van Nederland. In Huis Bergh zijn ook maquettes van hem te zien. Aan de hand van eigen onderzoek laat het Stadsmuseum zien wat de impact van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) op Bergh is geweest. Deze streek heeft daar enorm onder geleden. In de Nederlandse historie is hierover echter weinig bekend.
Naast archeologische objecten uit de bodem van o.a. ‘s-Heerenberg zijn veel attributen van het St. Antoniusgilde te zien, dat zijn oorsprong heeft in de 14e eeuw. Het gilde dat nog steeds bestaat, legt uit hoe eeuwen geleden al tijdens de kermis op de papegaai geschoten werd. Tegenwoordig is het vogelschieten tijdens de kermis nog altijd een geliefde bezigheid. Verder organiseert het Stadsmuseum regelmatig wisselende tentoonstellingen, zodat het de moeite waard blijft om nog een keer terug te komen. Het wordt gerund door vrijwilligers en de exploitatie is in handen van de Stichting Cultuurhistorisch Erfgoed Bergh.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Voetbalmuseum

Home of Football, zo heet het voetbalmuseum van Fred Baars aan de Heuvelwijk 10 in Braamt. 9000 kilo aan voetbalrelikwieën uit de hele wereld zijn verzameld door de voetbalfanaat. Van vaantjes tot krantenknipsels, van shirtjes, sjaaltjes, entreekaartjes, programmaboekjes tot de allerlaatste peuk van Johan Cruijff die de legendarische voetballer rookte na afloop van de wedstrijd Ajax-Porto in 1987 en op de grond uittrapte. Het leven van Fred Baars staat in het teken van de grootste sport ter wereld. Op 4 jarige leeftijd ziet de jonge Fred aan de hand van zijn vader voor het eerst een voetbalwedstrijd van de plaatselijke club V.V. Sint Joris. Daar is de liefde voor het voetbal geboren. Vanaf zijn 9e is hij gaan verzamelen. Hij bezocht de thuisduels van de regionale trots De Graafschap, reisde naar Londen om Arsenal te zien, werd groot fan van Ajax, Barcelona, Liverpool, van Van Gaal en Litmanen, en natuurlijk van Oranje. Uiteindelijk reisde hij de hele wereld rond om van zijn geliefde sport te genieten. En altijd weer kwam hij met een herinnering thuis.
Het resultaat is te zien in een twee verdiepingen tellend pand achter in de tuin van zijn huis, aan de rand van het Bergherbos. Louis en Truus van Gaal, die Fred tot zijn vrienden mag rekenen, openden het Home of Football op 1 juli 2017. Het laagdrempelige museum is te bezoeken op afspraak. En trek er maar gerust anderhalf uur voor uit, want Fred vertelt vol passie over zijn belevenissen in de voetbalwereld. De entree is gratis. Wel wordt een vrije gift gevraagd voor twee goede doelen: de Stichting Spieren voor Spieren en Bergh in het Zadel cq de kankerbestrijding.

Historische gebouwen

’s Heerenberg

Kasteel Huis Bergh, de Munt en de Muntwal, de Plantage, de Boetselaersborg, het oude raadhuis, het monumentale Van Esserenhuis en nog veel meer. Je vindt het allemaal in ’s-Heerenberg. Lees meer hierover op de pagina Huis Bergh. Het cirkelvormige kunstwerk ‘De skyline van ’s-Heerenberg’ op de rotonde aan de Lengelseweg/Drieheuvelenweg laat de iconen van de kasteelstad zien, met o.a. het kasteel, de Pancratiuskerk, het Poortwachtershuisje, het Muntgebouw, maar ook het voormalige patersklooster. Het kunstwerk van geroest cortenstaal is van de ’s-Heerenbergse kunstenaar Patrick Beverloo.

Zeddam

In het Bovendorp in Zeddam ligt een mooi ensemble van monumenten dat veel toeristen trekt: de Oswalduskerk, de Torenmolen en de Rosmolen.

De Oswalduskerk wordt al in 1145 als katholieke kerk vermeld, maar waarschijnlijk is ze nog ouder en gesticht in de tijd van Willibrord. De toren is het oudste deel en is in de 15e of 16e eeuw verhoogd. Nadat de kerk in hervormde handen kwam, gaf Lodewijk Napoleon haar in 1810 terug aan de katholieken. De tweebeukige kerk is in 1891 gesloopt – op de toren na – en in neogotische stijl herbouwd als driebeukig gebouw. In de kerk staat een schitterende altaarkast, een kunstwerk uit Antwerpen, gemaakt rond 1520. Dit laatgotische retabel is een uitbeelding van het lijdensverhaal, gesneden uit eikenhout. De Oswalduskerk is een rijksmonument.
Tegenover de Oswalduskerk bevindt zich de kleine Nederlands Hervormde Kerk, daterend uit 1811. Naast de kerk zit Brinks Pannenkoeken; de eetgelegenheid is genoemd naar café Brinks dat er voorheen jaren in zat. De geschiedenis van het pand gaat echter honderden jaren terug. In 1630 was hier het gemeentehuis van Zeddam gevestigd. Zeddam was in die tijd een zelfstandige gemeente, waartoe ook het dorp Azewijn behoorde. Het wapen vertoonde een jachthoorn en een heuvel, waarmee het toenmalige jachthuis op ’t Montferland werd bedoeld.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

De Torenmolen

De Grafelijke Korenmolen uit 1441 is de oudste molen van dit type in Nederland, en is tevens één van de oudste gemetselde molens in West-Europa. De Zeddamse torenmolen was één van de vier molens van de heren van Bergh. Het was in die tijd een zogenaamde dwangmolen; pachters waren verplicht hun graan op deze molen te laten malen. In Zeddam werd het graan gemalen van de boeren uit de omliggende buurtschappen. De markante molen werd al in 1441 uit baksteen opgetrokken. Het muurwerk is aan de voet 2.00 meter dik en helemaal boven circa 1.50 meter dik. De torenmolen ligt aan de rand van het dorp, op het hoogste punt van Zeddam. Ideaal voor de vrije windvang. De directe omgeving van de molen is eeuwenlang goeddeels onveranderd gebleven; de historische entourage is niet verstoord geraakt. De simpele architectuur, zonder decoratie of ornamentiek, versterkt het pure karakter van het authentieke bouwwerk. Een aardig detail: een stenen goot op heuphoogte die buiten uitmondt. Het is een zogenaamde plasgoot; geen enkele andere molen in Nederland heeft dat. De molen onderging in de loop der tijd tal van verbouwingen en restauraties. Zo werd in 1840 een tweede koppel maalstenen geplaatst en werd de buitentrap vervangen door binnentrappen.

In 1904 verkocht Huis Bergh de molen. Toen die echter in 1928 voor de sloop werd aangeboden, kocht Jan Herman van Heek, sinds 1912 eigenaar van Huis Bergh, hem in 1929 weer terug. De kasteelheer zorgde er zo voor dat dit karakteristieke eeuwenoude monument bewaard is gebleven. Nog altijd behoort het middeleeuwse bouwwerk tot de bezittingen van Huis Bergh. In de Tweede Wereldoorlog gebruikte de Duitse Wehrmacht de molen als uitkijkpost. Tegelijkertijd zaten er omwonenden in de onderste ruimte, die dienst deed als schuilkelder. Qua type, ouderdom, situering, indrukwekkende omvang, maar ook door de goede staat, heeft de torenmolen een grote cultuurhistorische waarde. Met die kwalificatie staat hij in de Top 100 van Rijksmonumenten in Nederland. De molen is eveneens een belangrijke toeristische attractie voor Zeddam en is een bezoek meer dan waard. Het uitzicht bovenin is fantastisch. Bovendien wordt er ook nog altijd graan mee gemalen door vrijwillige molenaars.

De Rosmolen

De Rosmolen vind je tegenover de Torenmolen en ziet eruit als een boerenschuur. Deze molen werd in 1546 gebouwd als aanvulling op de Torenmolen, in opdracht van de graven van Bergh. De graven verpachtten de twee molens samen. Als er voldoende wind was koos de molenaar voor de Torenmolen, omdat daarvan de capaciteit vele malen groter was. Op windstille dagen spande hij een paard in, die de rosmolen liet draaien. Zo kon het werk door blijven gaan. In 1866 werd de Rosmolen verkocht en gesloopt, om in 1974 door het St. Oswaldusgilde  weer herbouwd te worden. Hiervoor is gebruik gemaakt van het archief van Huis Bergh.
In de zomer is de molen elke zaterdag en zondag voor het publiek geopend. En als je geluk hebt, draait een paard zijn rondjes en wordt er echt graan gemalen, zoals dat eeuwen geleden ook gebeurde. Dat is uniek voor Nederland, aldus de VVV Montferland. Daarnaast is in de Rosmolen een kleine verzameling zwerfstenen en mineralen tentoongesteld. Deze collectie is bijeengebracht door een voormalig dierenarts uit het dorp, wijlen dokter J. Hoogland. Ook zijn er regelmatig wisselende kunstexposities in het seizoen.

De Padevoort

Enigszins verscholen ligt aan het eind van de Padevoortse Allee in Zeddam een prachtige havezate die in gebruik is geweest als ridderhuis, jachthuis en klooster. Havezate de Padevoort is gebouwd rond 1300 en is omgeven door een slotgracht. Het rechthoekige gebouw heeft trapgevels aan de korte zijden. Sinds de 16e eeuw woonde er het geslacht Van de Padevoort. Huis Bergh richtte het in 1666 in als jachthuis. In 1875 kocht de rk-kerk het pand en werd het als klooster ingericht. De zusterorde Augustinessen vestigde vóór de poorten van de Padevoort een meisjesschool en een ‘bewaarschool’. Qua architectuur sluit dit karakteristieke gebouwtje mooi aan bij de havezate. In 1972 kwam de Padevoort in particuliere handen en is het grondig gerestaureerd. Het is niet geopend voor publiek.

Jachthuis Montferland

Bovenop de motte Montferland in het Bergherbos staat een jachtkamer uit de 17e eeuw. Deze werd in 1699 gebouwd voor graaf Oswald III van den Bergh. De wapens van Oswald en zijn echtgenote Catherina zijn afgebeeld op een gevelsteen. Het jachthuis maakt tegenwoordig onderdeel uit van hotel Het Montferland. Een prachtige locatie bovenop de heuvel, die een archeologisch monument is. Rond 800 stond er een palissadeburcht. Een maquette van deze walburcht staat in het Stadsmuseum Bergh.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

De Byvanck in Beek

Landgoed de Byvanck ligt aan de uiterste rand van Beek. De Byvanck vormt het lage, westelijk deel van het Korterbos. Het huidige landhuis stamt uit het jaar 1797. Het familiewapen van een van de bewoners, Freiherr Lochner van Hüttenbach, is in het huis nog te zien. Deze familie kreeg het landgoed in 1882 in handen. Over de havezate die in de eeuwen ervoor moet hebben gestaan, zijn weinig gegevens bekend. Evenals over de vermoedelijke burcht van de Tempeliers (een geestelijke ridderorde) in de Byvanck, die al vóór de 14e eeuw verdwenen zou zijn. In 1921 kwam landgoed de Byvanck in handen van jonkheer E. van Nispen tot Pannerden. In 1981 werd het door Huis Bergh aangekocht. De bossen zijn grotendeels overgedragen aan de Vereniging Natuurmonumenten. Het landhuis is niet toegankelijk voor publiek.

De Kemnade

De Kemnade vind je in een uithoek van de gemeente Montferland, aan de Warmseweg, vlakbij de gemeentegrens met Doetinchem. Het kasteeltje is schilderachtig gelegen op een terp bij de monding van het Waalse Water, een zijtak van de Oude IJssel. Het gebouw bestaat uit een 16e eeuwse 16-hoekige toren met een leien spits. De historische buitenplaats is waarschijnlijk al veel ouder. Een geslacht van de Kemnade wordt sinds 1345 genoemd. Het voert te ver om hier alle bewoners in de volgende eeuwen te beschrijven. In 1862 is het huis grotendeels afgebroken, op de toren na. De toren bevat twee boven elkaar gelegen kelders. In 1957 werd op de oude kelders een huis in 18e eeuwse stijl gebouwd. De naam Kemnade moet zijn afgeleid van het Latijnse woord caminus, waarmee een haard of stookplaats aangeduid wordt. Een huis met een stookplaats heette in de Middeleeuwen een caminata of kemenade.
De Kemnade wordt particulier bewoond, maar de tuin en de oude gewelven zijn door groepen op afspraak te bezichtigen, waarbij je persoonlijk wordt rondgeleid door de eigenaar. Tijdens Open Monumentendag is de tuin al enkele opeenvolgende jaren voor het publiek opengesteld. Ook het Waalse Water is een idyllisch stukje natuur. Bij de Kemnade komen de gemeenten Montferland, Doetinchem en Oude IJsselstreek samen.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Didam

Enkele monumentale gebouwen in Didam:

De Onze Lieve Vrouwe Kerk oftewel de Mariakerk dateert uit de 15e eeuw en is een rijksmonument. De fundering is gebouwd van stenen van Romeinse villa’s die langs de Rijn stonden. De bouw van de toren moet hebben plaatsgevonden in het derde kwart van de 15e eeuw, waarna de kerk werd uitgebreid van een één-beukige naar een drie-beukige kerk. In de tweede helft van de 16e eeuw brandde de kerk uit. De herbouw van het godshuis werd rond 1619 voltooid. In de periode 1956-1961 is een grote restauratie uitgevoerd en werd een nieuwe torenspits geplaatst.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

De markthal uit 1951, met de aanbouw aan de linkerkant uit 1955, is een gemeentelijk monument. Het is een opmerkelijk gebouw met typische gevelbewerking en mooie luiken. Het ontwerp is van de voormalige gemeentearchitect van Didam, Piet Smulders. Van dit type zijn er slechts twee in Nederland. De markthal was bedoeld als veemarkt, en dan met name voor de handel met varkens. Aan de zogenaamde ‘biggenmarkt’ kwam in 1974 een eind. In 2007 werd de markthal een gemeentelijk monument. Het gebouw wordt regelmatig gebruikt voor evenementen; en elke vrijdag is er een weekmarkt.

Het Piusklooster aan de Kerkstraat staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Het is oorspronkelijk gebouwd als school in 1877 en uitgebreid in 1889 en 1901. In 1912 is het totaal gerenoveerd en vernieuwd. In 1925 vond een aanmerkelijke uitbreiding plaats, waarbij het rechterdeel als klooster in gebruik werd genomen en het middendeel tot kapel werd verbouwd. In 2002 is de herbouw en verbouw tot appartementencomplex gereed gekomen. Het Heilig Hartbeeld uit de kloostertuin heeft weer een plek in de tuin gevonden. De tuin is vrij toegankelijk.

De St. Martinusmolen aan de Wilhelminastraat is een rijksmonument. De ronde gemetselde bovenkruier op de belt met gewitte romp is omstreeks 1850 gebouwd en uitgerust als korenmolen. Sinds de restauratie in 2007 is de molen weer maalvaardig. Apart is de ‘baard’, de rood-witte versiering net onder de as van de wieken. Deze is oorspronkelijk afkomstig van een kermisattractie. De molen is elke zaterdag open.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Verder vind je rondom Didam veel historische boerderijen. Aan de Luijnhorststraat staat bijvoorbeeld een krukhuisboerderij uit 1794. Havezate De Luynhorst is een rijksmonument uit 1340, dat in 1788 is herbouwd met een 16e eeuws muurwerk. De havezate behoorde toe aan de adel. Dit is te zien aan de gracht, het wapenschild en de duivengaten in de topgevel. De vroegere havezate is onder toezicht van Monumentenzorg gerestaureerd. Bij de Luynhorst bevindt zich een informatiebord van de Oudheidkundige Vereniging Didam, met daarop alle havezaten rondom Didam. Meer van deze infopanelen staan op markante historische plekken in en rondom Didam. Teksten, historische tekeningen en foto’s beelden heden en verleden uit.

Erfgoed

Molens zijn nationaal en zelfs werelderfgoed. In de gemeente Montferland staan er relatief veel, namelijk negen. De meeste zijn rond 1850 gebouwd. Een aantal is al mooi gerestaureerd; andere staan op de nominatie om in de oude glorie hersteld te worden. Vrijwillige molenaars laten regelmatig de wieken draaien, en altijd op Nationale Molendag. Een aantal molens is meestal in de weekenden te bezoeken; vaak is er meel te koop.

Een bijzonder natuurverschijnsel medio juni 2019 waren de oplichtende nachtwolken. Dat leverde een fraaie foto op van Düffels Möl in Stokkum. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden geven deze wolken zelf geen licht. Het schijnsel is afkomstig van de zon en wordt door ijskristallen weerkaatst naar het aardoppervlak. Pas nadat de zon is ondergegaan, wordt deze bewolking zichtbaar als een zilverblauwe streperige structuur. Zolang de lichtende nachtwolken nog door de zon worden beschenen, zijn ze waar te nemen. Helder weer alleen is niet voldoende om ze te zien. Op grote hoogte, zo’n 80 tot 85 kilometer, moeten de condities ook gunstig zijn voor het ontstaan van ijskristallen. (Bron: De Gelderlander)

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Heemkunde

Veel inwoners van de gemeente Montferland houden zich bezig met het erfgoed, zoals de Heemkundekring Bergh (HKB). De club heeft ook een digitale encyclopedie, Berghapedia. De HKB houdt zich o.a. bezig met archeologie, dialect, genealogie en militaire historie. Het Raethuys in ’s-Heerenberg fungeert sinds 2019 als ‘heemkundehuus’ voor de meer dan duizend leden. Het voormalige raadhuis van de gemeente Bergh dateert uit 1531 en is uiteraard een rijksmonument. Een deel is ingericht als museum, met een collectie vondsten en foto’s uit de omgeving.

De Oudheidkundige Vereniging Didam (OVD) heeft haar eigen terrein en schrijft uiteraard het liefst alleen over Didam en nabije omgeving. Ook de OVD heeft meerdere werkgroepen die het materiële en immateriële erfgoed bestuderen. De vele historische boerderijen rondom Didam zijn al in kaart gebracht. Zo blijven de bouwkundige en de bewonersgeschiedenis voor het nageslacht bewaard. Daarnaast doen de leden onderzoek naar de vroegere veldnamen.

Bronnen Montferland Algemeen: o.a. Berghapedia, Stappen in het verleden, VVV Montferland en websites van diverse organisaties.

Uniek in Montferland

* Huis Bergh is een van de grootste middeleeuwse kastelen van Nederland, en is de grootste waterburcht.

* De oudst gedocumenteerde tuin van Nederland ligt bij Huis Bergh. Al in 1461 wordt er melding van gemaakt.

* De Munt in ’s-Heerenberg is de enige overgebleven particuliere muntwerkplaats in Nederland.

* ’s-Heerenberg is de enige stad in Nederland met een kasteel binnen de stadsmuren.

* De Grafelijke Korenmolen in Zeddam uit 1441 is de oudste molen van Nederland en behoort tot de oudste gemetselde molens van West-Europa.

* Het malen van graan met het ros in de Rosmolen in Zeddam.

* De motte Montferland is de grootste motte van Nederland. Een motte is een door mensenhanden opgeworpen heuvel.

* De uitkijktoren op de Hulzenberg is één van de hoogste uitkijkpunten boven NAP in Nederland.

* De enige Duitse loopgraven uit de Eerste Wereldoorlog op Nederlands grondgebied liggen in het Bergherbos.

* De langste kabelwaterskibaan van Nederland bij Recreatieplas Stroombroek in Braamt: 1.005 meter.

* Eén van de langste mountainbikeroutes van Nederland, namelijk 26 km.

* Land van Jan Klaassen in Braamt: kinderpretpark met grootste poppentheater van Nederland.

* ’t Peeske is het hoogst gelegen bergmeertje van Nederland.