Montferland Huis Bergh

Huis Bergh

Huis Bergh in ’s-Heerenberg is een kasteel zoals een kasteel hoort te zijn. Met een slotgracht, een ophaalbrug, wapperende vlaggen, rood-wit gekleurde luiken en verdedigingstorens. De imposante burcht behoort tot de grootste en mooiste middeleeuwse kastelen van Nederland, en is naar verluidt de grootste waterburcht. In 1379 verleende Willem van den Bergh stadsrechten aan ’s-Heerenberg. Omdat ’s-Heerenberg de enige stad in ons land is met een kasteel bínnen de muren, mag het zich officieel Kasteelstad noemen. Dankzij de rijke historie kent ’s-Heerenberg nog veel meer historische gebouwen met de status van rijksmonument of gemeentelijk monument. Op deze pagina’s komen er enkele aan bod.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Het kasteel

Het middeleeuwse kasteel Huis Bergh is omgeven door een gracht en half omsloten door een vestingwal. De bouwgeschiedenis van de waterburcht gaat terug tot de 12e eeuw. De belangrijkste nog bestaande delen dateren uit de 14e, 15 en 17e eeuw. In de loop der tijden hebben uitbreidingen, verfraaiingen, branden en oorlogen het aanzien van het kasteel veranderd. In de beginfase van de Tachtigjarige Oorlog had het veel te lijden en in 1735 brandde het slot geheel uit. In maart 1939 werd een groot deel van Huis Bergh verwoest. In 1941 was de wederopbouw voltooid.

Bewoners en eigenaars

Het kasteel was het stamslot van de machtige heren en graven Van den Bergh. Dit geslacht heeft belangrijke functies bekleed bij de kerk en de staat en uitgebreide bezittingen gehad in Gelderland en Zuid-Nederland. Hun prominentste vertegenwoordiger was Willem IV van den Bergh, die gehuwd was met Maria van Nassau, een zus van Willem van Oranje. De Van den Berghs speelden een vooraanstaande rol in de 80-jarige oorlog, waarin zij de partij van de Prins van Oranje verwisselde voor die van de Spaanse koning. In de 18e eeuw ging het bezit van Bergh via de vrouwelijke lijn over naar het huis Hohenzollern-Sigmaringen, een adellijke familie uit Zuid-Duitsland. In 1912 verwierf Jan Herman van Heek, een industrieel uit Enschede, het kasteel met bijbehorende bezittingen. Hij ging er zelf met ook met zijn vrouw en kinderen wonen. In 1946 bracht de familie Van Heek het kasteel en alle bezittingen over in de Stichting Huis Bergh. Van Heek leeft inmiddels al lang niet meer, en het kasteel wordt ook niet meer bewoond. Maar hij heeft een onmisbaar hoofdstuk aan het kasteel en zijn omgeving toegevoegd.

De kunstverzameling

De kunstverzameling van Huis Bergh is vrijwel volledig door Jan Herman van Heek bijeengebracht, vanaf circa 1915 tot zijn dood in 1957. Zijn grote fascinatie voor de Middeleeuwen bepaalde de restauratie van het kasteel en inspireerde hem tot het verzamelen van middeleeuwse kunst. De collectie geeft een zeer goede indruk van wat er in de Middeleeuwen in onze noordelijke streken en in Duitsland en Italië aan kunstvoorwerpen is geproduceerd. In wezen concentreert deze bijzondere verzameling zich om twee deelcollecties: ruim 20 op paneel geschilderde werken van vroege (14e-15e-eeuws) Italiaanse meesters en 73 handgeschreven  boeken (de incunabelen) en 72 losse handschriftbladen.
Ook de beeldhouwkunst, de meubelkunst en de kunstnijverheid zijn ruimschoots in deze collectie vertegenwoordigd. De 15e en 16e eeuwse portrettengalerij is uniek voor Nederland. Een belangrijk deel van het kunstbezit wordt geëxposeerd in de Antoniuszaal, de Italiaanse Kamer en de Troonzaal van het kasteel. Daarnaast organiseert Huis Bergh elk jaar een tijdelijke tentoonstelling rond een bepaald thema, met als uitgangspunt haar eigen collectie.

Natuurbeschermer

Bij de koop van het kasteel in 1912 hoorden 1.250 hectaren grond. Van Heek wilde het kasteel en alle bijbehorende bezittingen als een cultuurhistorisch en natuurlijk monument behouden. Hij zorgde ervoor dat het bos, dat met louter grove dennen vooral als productiebos was ingericht, gevarieerder werd. Onder zijn toeziend oog werd de eik weer geïntroduceerd in het Bergherbos en werden er bovendien diverse andere houtsoorten aangeplant, zoals de fijnspar en de lariks. Planten en dieren werden vanaf toen beschermd. Daarmee is het Bergherbos het eerste bewust in stand gehouden natuurgebied in Nederland. Jan Herman van Heek stond daarmee aan de wieg van de Nederlandse natuurbescherming. De laatste jaren is de situatie qua bezit veranderd. Na een lange periode van gezamenlijk beheer met Natuurmonumenten heeft er in 2008 een scheiding en deling van het grondgebied plaatsgevonden en behoren nu nog zo’n 400 hectaren grond tot kasteel Huis Bergh.

Jan van Heek, een kasteelheer en zijn land. Zo heet de fietsroute die Huis Bergh samenstelde over de bosbouwer en natuurbeschermer. De 27 km lange fietsroute start bij het kasteel en voert door het Bergherbos, en doet onder meer ’t Peeske en landgoed de Byvanck in Beek aan. Nog meer weten over Jan van Heek? Lees dan de dikke biografie van Wim Nijhof, getiteld J.H. van Heek (1873-1957), Kunst, Katoen en Kastelen.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Het huisarchief

Vanaf 1450 is het huisarchief opmerkelijk compleet. Een paar duizend perkamenten oorkonden getuigen onder meer van de rechten die de eigenaren van Huis Bergh genoten (o.a. muntrecht). In brieven en kopieboeken en rekeningen is te lezen hoe de heren van Bergh hun relaties onderhielden, hoe zij politiek bedreven en hoe zij hun vele bezittingen (grondgebieden, bossen, kastelen, huizen, pachtboerderijen en molens) beheerden, hoe zij hun gebieden bestuurden en hoe zij er recht spraken. Het archief toont hoe zij zich als bannerheren in het Gelderse gebied lieten gelden en hoe zij de omgeving beheersten en dat zij ook een rol speelden in de nationale geschiedenis. Lees hier meer over het huisarchief, dat op het privé-archief van het Oranje-huis na het grootste van Nederland is. Tegenwoordig is het online doorzoekbaar.

Bergh de rykste
Bronckhorst de adelyxte
Baer de oudste
Wisch de stoutste

De graven van Bergh waren rijk en machtig. Geschiedschrijver Arend van Slichtenhorst noteerde in 1650 dit rijmpje over de vier bannerijen van het Graafschap Zutphen. Een bannerheerlijkheid was een categorie hoge heerlijkheid, onder leiding van een bannerheer. Een bannerheer stond boven de gewone Gelderse ridders en stemgerechtigde edelen en nam bijvoorbeeld deel aan de Gelderse Statenvergadering.

Bezoekers

Huis Bergh telt jaarlijks zo’n 30.000 betalende museumbezoekers. De verhalen over de rijke historie, de bijzondere kunstverzameling en de herstelde tuinen zijn te beluisteren in verschillende audiotours door het kasteel. Op afspraak worden er ook rondleidingen gegeven. Naast het reguliere museumbezoek zijn er regelmatig evenementen, concerten en voorstellingen zodat je het kasteel ook eens op een andere manier kunt beleven. Van een middeleeuws weekend in mei tot een herfstvakantie vol kinderactiviteiten. Het kasteel is de perfecte entourage voor een stijlvol huwelijk, voor de jaarlijkse kerstmarkt van de Rotary Bergh of voor de midwinterhoornblazers die hun ijle klanken over het winterse land laten horen. Luxueus overnachten kan in de karakteristieke ronde toren of in de ‘platte toren’ naast het rentmeestershuis. In het rentmeestershuis en het koetshuis op de voorburcht is Kasteel Café Heeren Dubbel gevestigd. Vanaf een sfeervol terras heb je mooi zicht op het kasteel. Publicaties over de bewoners, de kunstcollectie, de historie en dergelijke zijn in de museumwinkel bij Heeren Dubbel te koop. Boeken voor de liefhebber!

Monumenten

Naast het kasteel met omgeving is de Stichting Huis Bergh eigenaar van 22 rijksmonumenten, waaronder een archeologisch monument (de motte Montferland) en de oudste gedocumenteerde tuin van Nederland, bij de Plantage. Daarnaast bezit Huis Bergh drie gemeentelijke monumenten en enkele beeldbepalende woningen aan de Muntwal.

De wal en de Plantage

Vanaf de toegangspoort van het kasteel loop je recht op de ronde toren af. Deze toren ligt vlak naast de ophaalbrug over de slotgracht. De brug leidt naar de oude vestingwal die gedeeltelijk rond het kasteel loopt. Al in 1473 werd er gesproken over de aarden wal die de stad en het kasteel omringde. Van oorsprong stonden er houten palissaden op de wal en geen bomen. Achter de wal bevindt zich aan de westzijde de Plantage, een parkbos dat in de 18e eeuw is aangelegd en waar het heerlijk wandelen is. De oudste eiken dateren uit de tijd van de aanleg en in de lente is er de kleurenpracht van de vele rododendrons. De hoofdlaan van de Plantage kijkt vanaf kasteel Huis Bergh uit op de Sint Vitus-kerk van Hoog-Elten. Eeuwen lang gingen de graven van Bergh hier ter kerke. Het stuk bos dat links van de Plantage ligt, heet het Sterrebos. De weilanden die ervoor en ernaast liggen zijn door Huis Bergh verpachte stukken land. Het zijn kruidenrijke graslanden.

De kaatsbaan

Het terrein tussen het kasteel en de Plantage werd heel vroeger de Vynckenborch (Vinkenborg) genoemd. In 1560 liet graaf Willem IV van den Bergh hier een overdekte kaatsbaan bouwen, waar hij met zijn gasten deze balsport kon beoefenen. Het langgerekte gebouw is in 1943 gerestaureerd en zijn er vier woningen in gekomen. De omgeving, de Gaarde, is nog altijd een rustig gebied.

Oudst gedocumenteerde tuin

In een ander deel van de Vinkenborg werden een tuin met een moestuin en boomgaarden aangelegd. De tuin werd in 2016 in ere hersteld met behulp van een kaart uit 1727 uit het familiearchief van de oorspronkelijke bewoners. Tuinarchitect Peter Verhoeff van de Stichting In Arcadië maakte het ontwerp. Geen exacte kopie van de kaart van 1727, maar een onderhoudsvriendelijke tuin met een fruitboomgaard en een siertuin. Er werd gekozen voor elementen die terugverwijzen naar de tuin uit 1727: oude fruitrassen, een fontein, en speelse bakstenen paadjes. Bijzonder in het ontwerp zijn de twee laat 17e eeuwse zuilen die oorspronkelijk bij de ingangspartij van het kasteel hoorden. De poort is in het voorjaar en in de zomer geopend tijdens de openingstijden van het kasteel.

Al in 1461 wordt melding gemaakt van een tuin bij Huis Bergh. De tuin van het kasteel is hiermee ‘de oudst bekende gedocumenteerde tuin van Nederland, die in contour en opzet nog bewaard is gebleven’. Het unieke archief van Huis Bergh biedt een schat aan informatie over de tuinen. De vermeldingen gaan over de tuinmannen en hun gereedschappen, over fonteinen en tuinbeelden, over aankopen van zaden en bloempotten, en over de vele bouw- en onderhoudswerkzaamheden in de tuin. Aan de hand van flarden tekst uit de archiefstukken ontstaat een beeld van een tuin die een belangrijk onderdeel was van het kasteelcomplex.

De Muntwal

Als je verder over de wal fietst of wandelt heb je een mooi zicht op de Muntwalwoningen, die ook tot het bezit van Huis Bergh behoren. De muntwalwoningen zijn in 1941 gebouwd op de plek van de voormalige borstelfabriek en waren bedoeld voor het personeel van het kasteel. De huisjes danken hun authentieke uitstraling aan de bouwstijl van de Amsterdamse School. De bewoners kunnen deze woningen niet kopen. Huis Bergh zorgt ervoor dat alles hier in stand blijft, ook de natuur en de ruimte eromheen.

Het pastoriehuis uit de 16e eeuw, aan de Muntwal 7, behoorde van oorsprong bij de oude Pancratiuskerk, de huidige Nederlands Hervormde Kerk. Voor die tijd stonden op deze plek de woningen van de vicarissen van de kerk. De ‘hondehut’ aan Muntwal 2 is een wachthuis, die in 1928 opnieuw opgetrokken is op de 15e eeuwse fundamenten. De wachttoren, Muntwal 4, is in 1982 herbouwd op de fundamenten die in 1560 op de stadsmuur stonden. Hij stond bekend als ‘den toirn tegenover het Jodenstraetjen’, de huidige Kerkstraat. Het is één van de grotere torens in de stadsmuur; zij werden als woning verhuurd. Er was uiteraard geen ruimte voor een gezin; de bewoners waren alleenstaanden die meestal van aalmoezen moesten leven.

De naam Muntwal wijst op het Muntgebouw, ook wel de Oude Grafelijke Munt geheten. De heren van Bergh kregen het muntrecht van de aartsbisschop van Keulen. Tussen 1346 en 1582 werden in Bergh volop munten geslagen. Daarnaast hadden de heren van Bergh het recht om munten te slaan in Dieren en in Hedel. Van de voormalige muntplaatsen bestaat alleen de ’s-Heerenbergse nog. Het gebouw van de Berghse Munt dateert uit de 15e eeuw; het verving in 1473 het oude muntgebouw aan de Walsteeg (nr 7-9). De Munt raakte in verval nadat in 1582 de muntslag om veiligheidsredenen werd verplaatst naar Harderwijk. Daarna kreeg het gebouw diverse bestemmingen. Tussen 1968 en 1974 is de Munt gerestaureerd. Nu ligt het archief van Huis Bergh er opgeslagen. Bezoekers kunnen zelf hun munten slaan in de kelder van het muntgebouw. Aan de Muntwal woonde ook Mechteld ten Ham. Zij is volgens de archieven de allerlaatste heks die in Nederland is verbrand. Dat was in 1605. Bij de Munt staat een bronzen beeld van deze ’s-Heerenbergse vrouw.

Aan het begin van de toegangsweg naar het kasteel ligt een bijna 25 ton zware gebarsten zwerfsteen, De Berghse Kei, zoals hij wordt genoemd. De kei is omstreeks 1917 langs de weg naar Stokkum gevonden. Tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien, is hij door een gletsjer vanuit Zuid-Zweden naar Nederland geschoven, waar hij na het smelten van het ijs achterbleef. In 1937 is het gevaarte uitgegraven en naar Huis Bergh vervoerd. In de kei is de volgende tekst gehouwen: De gemeente Bergh. Aan Jan Herman van Heek, 1912-1937. De kei werd hem geschonken vanwege zijn 25-jarig kasteelheerschap. Rechts voor het kasteel staat de Nederlands Hervormde Kerk. Rond 1260 liet Adam van den Bergh op deze plek een kapel bouwen, gewijd aan Sint Pancratius.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Het Raethuys

Aan de Marktstraat ligt het Raethuys, een uit 1531 daterend rijksmonument. Het was van oudsher het bestuurscentrum van de stad ’s-Heerenberg en ook van het graafschap Bergh dat een groot deel van de Liemers omvatte. Ook werd er recht gesproken. De grote klok in de torenspits in in 1526 gegoten door de Zutphense klokkengieter Segewin Hatyseren. De eeuwen erna was het ‘nije raethuijs’ het stadhuis van de voormalige gemeente Bergh. Sinds 2019 is het middeleeuwse gebouw het onderkomen van de Heemkundekring Bergh. Het historische pand is gerenoveerd, waarbij verschillende ruimtes in de oude staat zijn hersteld. Zo zijn de raadzaal, de burgemeesterskamer en de trouwzaal volledig intact gebleven. Paartjes kunnen elkaar hier nog altijd het ja-woord geven. Een deel is ingericht als museum, met een collectie vondsten en foto’s uit de omgeving.

De Heemkundekring Bergh brengt – samen met het Stadsmuseum Bergh en de uit 1895 stammende Pancratiuskerk – de historie van het voormalige land van Bergh onder de aandacht. De gebouwen liggen bij dicht elkaar aan een klein ‘museumplein’. Met nog enkele partners maken ze promotie voor Kasteelstad ’s-Heerenberg.

Het Van Esserenhuis is in 16e eeuw gebouwd. Rond 1870 werd het huis naar de geest van die tijd verbouwd en bepleisterd. Als rk-verenigingsgebouw in de jaren dertig van de vorige eeuw kreeg het de naam van de ’s-Heerenbergse Joannes van Esseren, die in 1570 door de geuzen is vermoord. Sinds medio 2017 zit het Stadsmuseum Bergh in het monumentale pand. Lees meer hierover onder Musea op de pagina Algemeen.

De Boetselaersborg

De Boetselaersborg ligt aan Het Kattenburg 6. Een landhuis annex kasteeltje met een achthoekige traptoren. De Boetselaersborg  is in 1550 door twee bastaardzonen van graaf Willem III van den Bergh gebouwd op fundamenten uit de 14e eeuw. De gevelsteen in de traptoren getuigt hiervan. Het huis is genoemd naar Willem van den Boetzelaer tot Toutenburg, landdrost van het graafschap Bergh, die de havezate in 1632 geheel vernieuwde. In de 19e eeuw kreeg het huis een nieuwe gevel met de ingang op het zuiden. In 1927 werd het grondig gerestaureerd. Tegenwoordig wordt het huis verhuurd aan de Stichting Montferland Cultuurfonds. De Boetselaersborg is niet te bezichtigen.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Montferland

Dit is slechts een selectie van de vele historische gebouwen in ’s-Heerenberg. Ze staan o.a. beschreven in het boekje ‘Stappen in het Verleden’, een uitgave van de VVV Montferland.