Dialect

Dialect van de Achterhoek

In de Achterhoek spreekt men van oudsher een variant van het Nedersaksisch, dat in grote delen van Oost- en Noord-Nederland gesproken wordt. In oktober 2018 is het Nedersaksisch als officiële taal erkend. Daarmee worden de zeven taalvarianten, waaronder het Achterhoeks, een volwaardig en zelfstandig onderdeel van de taalsystematiek in Nederland. Jarenlang is hiernaar gestreefd, en eindelijk is het zover. Maar mogelijk te laat, zeggen de kenners, en zal het dialect verdwijnen. De tijd zal het leren. Er zijn in ieder geval tal van initiatieven om de Achterhoekse taal levend te houden en er verschijnen regelmatig publicaties over en in de streektaal.

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Oost Gelre

Bankje in het centrum van Lichtenvoorde.

Het Achterhoeks als gangbare streektaal hoor je steeds minder, maar de Achterhoekers die geboren en getogen zijn in de regio en die het van huis uit meekrijgen, gebruiken in het dagelijks leven nog volop het dialect. Het ijs is vaak snel gebroken als een gesprek overgaat in het dialect. Je kunt in de streektaal meer zeggen dan in het Nederlands; er zijn veel meer woorden om precies uit te drukken wat je bedoelt.

,,Het Achterhoeks is meer dan een taal. Het is onze gemeenschappelijke cultuur. Het is belangrijk dat iedereen in ons land goed Nederlands spreekt en schrijft, maar verleer alsjeblieft nooit de taal van je eigen regio. Die bindt ons.’’

Gijs Jolink (Feestfabriek/Zwarte Cross) in De Achterhoekse Courant

Woordenboek

In de jaren tachtig van de vorige eeuw begon het Staring Instituut met het WALD, het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten. Een systematisch woordenboek, aan de hand van thema’s. Nederlandse woorden en uitdrukkingen zijn vertaald in het dialect van de verschillende dorpen. In een relatief klein gebied zijn er veel verschillen in het dialect (zoals hoes of huus). Van dorp tot dorp kan niet alleen de uitspraak anders zijn, vaak zijn er ook totaal verschillende woorden ‘in het plat’ voor hetzelfde begrip. Het WALD is een bijzonder naslagwerk; de  woordenboeken zijn inmiddels gedigitaliseerd en dus gemakkelijk doorzoekbaar. Het werk van het Staring Instituut, en dus ook van het WALD, is voortgezet door het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers.

De WALD-spelling is vastgesteld toen de plannen voor het woordenboek gerealiseerd werden. Een klank wordt altijd op dezelfde manier geschreven, of je nu in het noorden, oosten, zuiden of westen van de Achterhoek woont. Het is dus een universele spelling, die gebruikt wordt in dat woordenboek. Voor de liefhebbers zijn er cursussen om de WALD-spelling onder de knie te krijgen en het jaarlijkse Oost-Gelders Streektaal Dictee. De deelnemers zijn meestal boven de 60; zij willen het dialect graag voor het nageslacht behouden. Tegenwoordig is er een aparte versie voor inwoners van de Achterhoek en voor de Liemers, want het verschil tussen die twee dialecten is enorm.

Het Staring Instituut, de initiatiefnemer van het WALD, is overgegaan in het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL), dat gehuisvest is in het Brewinc in Doetinchem. Bij de entree staat een beeldje van Aornt Peppelenkamp, de romanfiguur uit de boeken van Herman van Velzen. In de vorige eeuw was hij de meest gelezen dialectschrijver in de Achterhoek.

Voor buitenstaanders die het Achterhoeks willen leren – voor zover dat kan – is er het boekje ‘Achterhoeks voor beginners’. Want zo gemakkelijk is het dialect niet: Jao betekent ja, maar jao jao betekent nee. En als iemand zegt: ik bekiek ’t nog wel, dan betekent dat eigenlijk: reken er maar niet op.

Natuurlijk Achterhoek

Aornt Peppelenkamp bij het Brewinc in Doetinchem.

Dialectkring

Dialectkring Achterhook en Liemers telt een kleine 300 leden. Om meer bekendheid te geven aan de taal organiseert zij regelmatig op verschillende plaatsen in de Achterhoek en Liemers een dialectavond, zo mogelijk met een plaatselijk accent, waarbij diverse schrijvers optreden. Voor de mensen een goede gelegenheid om dicht bij huis kennis te maken met het werk van hedendaagse en vroegere dialectschrijvers. De leden publiceren hun proza of poëzie in de Moespot.

Het Schrieverspad is een initiatief van de dialectkring, naar een idee van een van de oprichters Henk Krosenbrink. Op landgoed Kotmans in de buurtschap Miste bij Winterswijk zijn bomen geplant, en bij elke boom staat een gedicht of een spreuk in het dialect. Een mooi stukje natuur, gecombineerd met cultuur. Sinds 2003 worden elk jaar twee à drie bomen geplant door een bekende Achterhoeker. In de zomer zijn er dialectavonden op het Schrieverspad, waar voorgedragen wordt uit eigen werk. ‘Met dialect op de koffie’, zo heet het programma met een optreden van een dialectdichter of schrijver, die vertelt van en voordraagt uit eigen werk. Deze ochtenden worden gehouden op de deel van Erve Kots in Lievelde. Nog een initiatief zijn de gedichtenborden in de streektaal en rondom Winterswijk en in de buurtschappen Meddo, Ratum, Kotten, Woold, Miste en Corle. Het zijn teksten van auteurs, die in Winterswijk zijn geboren of er hebben gewoond; ze hebben deels betrekking op hun woon- en werkomgeving.

Originele teksten

De Feestfabriek Alles Komt Goed BV grossiert in originele teksten. Ludieke uitspraken in het dialect tref je veelvuldig aan op hun festivals Mañana Mañana en de Zwarte Cross. Pareltjes zijn het! Zij houden het dialect bij jongeren levend. Ook Boezewind maakt zich sterk voor de streektaal. Het woord ‘boezewind’ betekent ‘koude bries die door alle kieren en naden waait’. Geen vereniging, geen stichting, geen instituut, maar gewoon een club van dialectliefhebbers. Een beweging waar iedereen die de streektaal een warm hart toedraagt, zich bij aan kan sluiten. Ook veel oudheidkundige verenigingen hebben een eigen dialectwerkgroep.

Plat Gespöld

In de regionale (pop)muziek is het gebruik van het dialect springlevend. Tal van muzikanten en bands zingen in het dialect, iets waar de groep Normaal in 1975 mee begon. Jaarlijks organiseert het Erfgoedcentrum het streektaalfestival Plat Gespöld. Tijdens dit festival wordt ook de winnaar bekend gemaakt van de Gelderse Kleiroze: een prijs voor het ‘heavigste streektaalliedje’.

Dialect en religie

Regelmatig zijn er kerkdiensten in het dialect, zelf samengesteld door de inwoners. Ook is er een werkgroep Dialect en Religie bij het Erfgoedcentrum. De werkgroep, bestaande uit kenners van het Achterhoeks dialect en dialectsprekende theologen, heeft zich tot doel gesteld om (kerk)liederen en bijbelgedeelten (uiteindelijk de gehele bijbel) vanuit de grondtekst te vertalen in het achterhoeks.

Kinderen

Kinderen leren het dialect niet meer van hun ouders, dat is een feit. Het Erfgoedcentrum ontwikkelt lesmateriaal om er aandacht aan te besteden op basis- en middelbare scholen. De schrijfcursus Wiesneus laat kinderen op jonge leeftijd kennismaken met de streektaal.
Alle Achterhoekse basisscholen hebben een exemplaar van ‘Tante Rikie’s Onmundig Mooie Verhalenboek’ (uit 2014) in huis. Leuke dialectverhalen om aan kinderen voor te lezen. Een initiatief van de Zwarte Cross. Want het is belangrijk dat het Achterhoeks als taal gesproken blijft worden, aldus de festivalorganisatie. De tweede editie van Tante Rikie’s Onmundig Mooie Verhalenboek verscheen eind 2020. Om kinderen de uitspraak goed te leren is er ook een luisterversie ingesproken door authentieke Achterhoekers. Met de opbrengst wordt onder meer een lesprogramma in dialect ontwikkeld, dat scholen in de regio gratis aangeboden krijgen.

Tot slot: De Dichter des Achterhoeks, die elke twee jaar wordt benoemd, hoeft niet persé in het dialect te dichten. Maar hier zeggen ze: Aj plat könt praote, dan mo-j ’t niet laote…

Natuurlijk Achterhoek, gemeente Oost Gelre